ALATURKA MUSİKİ YASAĞI

Türk Müziğinin Tarihsel Gelişimi

Türk müziği, Türklerin Orta Asya'dan beri geliştirdikleri, bugünkü özellikleri Selçuklu ve Osmanlı döneminde belirginleşen klasik Batı müziğinden de etkilenen müzik olarak tanımlanmaktadır. Türklerin İslamiyet’i kabullerinden çok önce gerek baksı gerek dini törenleri yöneten kam ya da şamanın icra ettikleri müzik, Türk müziğinin temelleri olarak kabul edilmektedir.

Türk musikisi, özellikle Osmanlı döneminde halk ve üst kültür çevrelerinde birbiriyle ilişkili fakat karakterleri farklı iki ana dal olarak gelişmiştir. Osmanlı'nın son dönemindeki modernleşme hareketleriyle batı etkisi görülmeye başlanmış,  bu etki Cumhuriyet Dönemi’nde daha da artmıştır. Türk halk müziği ve klasik Türk müziği arasında çok önemli bir bağ vardır. Nitekim halk müziğinin formlarından türkülerin pek çoğunda klasik musiki makamları kullanılmıştır.

      Cumhuriyet Dönemi'nde birçok alanda olduğu gibi elbette müzikte de devrim yapılmıştır. Cumhuriyet kurulur kurulmaz, 1924 yılında halk müziği derlemelerine başlanmıştır. Örneğin; İstanbul Konservatuarı'nın 1924'teki halk müziği derleme anketinden sonra Atatürk, MEB Hars Müdürlüğündeki Seyfettin-Sezai (Asaf) kardeşleri ''Batı Nağmeleri'' adı altında 1925 yılında yayımladı. 
           İstanbul Konservatuarı 1926-1929 yılları arasında devlet ödeneğiyle Anadolu'ya dört derleme gezisi daha düzenledi; bu gezilerde derlenen ezgiler ''Halk Türküleri'' adı altında 15 defter halinde yayımlandı. 1929'daki dördüncü gezi sırasında bazı halk oyunlarımız filme de alındı. Bununla beraber, İstanbul Konservatuarı tarafından devlet ödeneği almaksızın Halkbilgisi Derneği uzmanlarının iştirakiyle 1932 yılında beşinci bir derleme gezisi daha düzenlendi. 

   Opera ve bale temsillerini gerçekleştirmek amacı ile 1940 yılında Ankara Devlet Konservatuarı'na bağlı bir tatbikat sahnesi çalışmalarına başladı. Yetenekli gençlerin  seçimi ile de eğitime geçildi. İzleyen yıllarda Ahmet Adnan Saygun'un Kerem, Nevit Kodallı'nın Van Gogh ve Gılgamış, Sabahattin Kalander'in Nasrettin Hoca, Ferit Tüzün'in Çeşmebaşı eserleri sergilendi. Ankara'dan sonra İstanbul ve İzmir'de kurulan devlet konservatuarları da eğitime başladı. 
       1940 yılından bu yana genç yetenekler için uygun bir ortamın doğuşu yurt dışında da ün ve ilgi derleyen yorumcuların yetişip gelişmesini sağladı. Soprano Leyla Gencer, bariton Orhan Günek bu hareketin öncüleri oldular. Onları bas yorumcusu olarak Ayhan Baran, soprano Ferhat Onat ve soprano Suna Korat izlediler. Enstruman yorumcusu olarak piyanist Ergican Saydam, kemancı Ayla Erduran, Suna Kan, piyanist Ayşegül Sarıca, İdil Biret, Hülya Saydam ve Verda Arman yurt içinde olduğu kadar yurt dışında da büyük iligi gördüler. 20. yılın ortalarından günümüze kadar gelen bu dönem ''çağdaş dönem'' dir.

      Bu değişim çizgilerinde Türk musikisinin tarihsel gelişimini incelersek birçok ilerici yeniliğin yanında getirilen kısıtlamaların da göz ardı edilmemesi gerekliliği ortadadır.

Türk Musikisinde Yasaklı Yıllar

 Türk müziğinin gelişimsel evrelerini tarihsel süreç açısından inceledik. Lakin bu aşamaya gelinirken yaşanan türlü sıkıntıların olduğu da kaynaklarıyla ortadadır. Bu noktada, Alaturka musikisi yasağı dikkat çekmektedir. Bu yasak; yakın tarihte medya aracılığıyla gündeme getirilmiş, beraberinde türlü entelektüel tartışmaların yaşanmasına, haksız eleştirilerin ortaya atılmasına ve bu hususta bilgi kirliliğine yol açmıştır.

 Toplumumuzun musiki yasağı hakkında dikkatini çekip fikir yürütebilmesinde Nebil Özgentürk'ün genel yönetmenliğinde hazırlanan “Türkiye’nin Hatıra Defteri” adlı belgesel oldukça önem teşkil etmektedir. Cumhuriyet’in ilanından bugüne kadar ülkede yaşanan askeri müdahaleler, çok partili yıllar ile siyasal ve günlük yaşamdaki önemli dönemeçler bu yapıtta konu edilmiştir. 

 Belgeselin içindeki Sinan Çetin’in yazdığı ve yönettiği “Mutlu Ol Bu Bir Emirdir” adlı beş dakikalık kısa film de yasakla ilgili kaynak olarak gösterilmektedir. Kısa filmin ana teması; “İnsanların müziğine, kültürüne, yaşam tarzına yasaklar koyan siyasi otorite, hayatın karşısında daima tuhaf duruma düşmüştür.” sözleriyle özetlenebilir. 

 Filmdeki olayların işleniş şekli ise şöyledir: Anadolu’nun bir köy evinde “Gesi Bağları” adlı türküyü sazla çalıp söyleyen bir aile kendine münhasır bir şekilde eğlenmektedir. Ardından jandarma mensupları silahlarıyla donanmış bir vaziyette içeri girerler. “Köylü gibi niye türkü söylüyorsunuz? Mutlu olun, bu bir emirdir!” mahiyetinde söylevlerini dikta etmeye çalışıp “Sizler Batı müziklerini artık dinleyeceksiniz” derler. Ve saz çalan kişi bu sefer Mozart’ın 40. senfonisi çalıp Beethoven’ın müziğine de “Kalenin Bedenleri” türküsünü uyarlayınca emir-komuta zincirindeki jandarma mensupları; “Bu bizim neden hoşumuza gidiyor? Bu garp mı acaba, nasıl olur?” deyip onlar da ortama ayak uydururlar.

http://youtu.be/Qbbp8ac8ROQ

    Bu film salt hissettirdikleri ve anlatmak istediği konu mahiyetinde düşünüldüğünde kaçınılmazdır ki duygusal bir düşünüşü hâkim kılmıştır. Fakat izleyici kitlenin olayın perde arkasını göz ardı edip yorumlarında yanlış mecralara doğru ilerlemelerine sebebiyet verebilmesi kuvvetle muhtemel.
       Var olan tartışmalar çerçevesinde yasağın yaşandığı 1934 senesi göz önünde bulundurulduğunda dönemin Cumhurbaşkanı Kemal Atatürk, Başbakanı ise İsmet İnönü’dür. Bu gerçekten yola çıkarak kitleler, düşünmeden hareket ettiğinde belirgin bir çarpıklık gün yüzüne çıkıyor. Ve Atatürk’e saldırmanın dayanılmaz hafifliği ile hareket eden çevreler bu çarpıklığı kendi lehlerine yalan yanlış bir üslupla çevirip, adeta maşa gibi kullanabiliyorlar.

Olayın tarihi süreci ise şöyle cereyan etmektedir: Yasak, 1934 yılında Atatürk’ün meclis açılış konuşmasında, musikiden bahsetmesinden hemen sonra gelir. Sekiz ay devam eder ve bu müddet zarfında radyolarda alaturkanın icrası yasaklanır. Ancak bu yasak resmî şekilde değil, Dahiliye Vekili Şükrü Kaya’nın sözlü talimatıyla koyulmuş ve daha sonra bizzat Atatürk’ün emriyle kaldırılmıştır.

Bunun yanı sıra kendi tekellerinde televizyon programı hazırlayan ve gazete çıkaran sözde aydınlar, bahsi geçen sekiz aylık yasaktan ziyade farklı bir yasağın uygulandığını da ileri sürmektedirler. Bunun da 1926’da başlayıp 50 yıl sürerek Süleyman Demirel’in meşhur “Milliyetçi Cephe Hükümeti”nin İstanbul’da 1976’da bir Türk Müziği Konservatuarı açmasına kadar titizlikle uygulanan ilk alaturka musikisi yasağı olduğunu iddia etmektedirler.

Halbuki işin özü şöyledir: “Alaturka müziğin 1926’da yasaklanması diye bir şey söz konusu değildir, yasak 1935’te gelmiştir. 1926’da alınan ve 1976’ya kadar uygulanan karar ise, okullarda Türk musikisi öğretiminin müfredattan çıkarılmasıdır. Eğitimdeki bu değişiklik, o zamanın gazetelerinde “Alaturka musikiye elvedâ; resmî müesseselerde alaturka musiki ilga edildi; artık bu musikiden tarih derslerinde bahsolunacaktır.” şeklinde yer almıştır.

Yanlış, eksik ve de popülist yaklaşım sergileyenler yazılarında kaynaklarını da belirtmiyorlar. 
Aslında, geleneksel Türk müziği eğitimi; 1926’daki müfredat değişikliğinden sonra ilk kez 1943’de Hüseyin Saadettin Arel’in İstanbul Belediye Konservatuarı’nın başına geçmesiyle yeniden başlamıştır. Mevzu edilen uygulamanın değiştirilmesi CHP iktidarında gerçekleşmiştir. Milliyetçi Cephe Hükümeti’nin yaptığı ise, bu eğitimi diğer öğretim müfredatlarına da eklemiş olmasıdır. Sonuç olarak, Alaturka(Türk müziği) yasağı, belirtildiği gibi Atatürk’ün 1934 Kasım’ında yaptığı meclis açılış konuşmasından sonra, 1935 Ocak’ında koyulmuş ve sadece sekiz ay devam etmiştir. 

Sonuç

Tarihte de Türk ulusçuluğunun güç kazandığı dönemde başta Ziya Gökalp olmak üzere bazı aydınlar klasik Türk müziğinin kökenini sorgulamaya başladı: “Avrupa musikisi girmeden evvel, memleketimizde iki musiki vardı; birisi Farabi tarafından alınan Şark musikisi, diğeri eski Türk musikisinin devamı olan halk türkülerinden ibaretti. Bugün şu üç musikinin karşısındayız: Şark musikisi, garp musikisi, halk musikisi. Acaba bunlardan hangisi bizim için millidir? Şark musikisinin hem hasta hem de gayr-ı milli olduğunu gördük. Halk musikisi harsımızın, garp musikisi de yeni medeniyetimizin musikileri olduğu için her ikisi de bize yabancı değildir. O halde milli musikimiz, memleketimizdeki halk musikisiyle garp musikisinin imtizacından doğacaktır. Halk musikimiz birçok melodiler vermiştir. Bunları toplar ve garp musikisi usulünce armonize edersek hem milli hem de Avrupai bir musikiye malik oluruz.”

      Bu görüş, Atatürk’ün de içinde olduğu çevrelerde hayli etkili oldu. Lakin yapıtlardan alınan konuyla ilişkili kısımlardan anlıyoruz ki, devrimi yapan ekip bile bu konudaki hatalarını anlayarak işi zamana bırakmışlardır. Ama bunu salt Atatürk’ün uygulattığı yasak olarak lanse etmek eşyanın doğasına aykırı bir haldir. 
        Mustafa Kemal’in 1931 senesinde söylediği  ''Tarih yazmak, tarih yapmak kadar mühimdir. Yazan yapana sadık kalmazsa değişmeyen hakikat insanlığı şaşırtacak bir mahiyet alır.'' sözüyle de durumun vahameti ortadır. Tarih bilminin başat ilkelerinden olan dönemin doğal durumunu anlamadan günümüz koşullarıyla olayları yorumlamanın doğru bir yaklaşım olmadığı apaçıktır.Toplum hayatı içinde hiç sayılabilecek bu kısa sürenin, gelecek bütün müzik hayatımızı etkilediği şeklinde bir yorum yapılıyor ki, toplumların kültürlerini değiştirmede 300 yıl bile yeterli gelmezken, bu kadar kısa bir sürenin müzik hayatımızı aşırı düzeyde etkilediğini düşünmek, sonuç çıkarımı açısından işin kolaycılığına ve dar görüşlülüğüne kaçmaktan başka bir şey değildir. Bu tarz düşünce ve sonuç çıkarımları gazetecilerimizin düştüğü en büyük popülist yanılsamalardır. Çünkü bu yazılar, günlük yazılardır ve gazeteci açısından günü kurtarmaya yöneliktir. Tarih ve toplum bilinçlendirilmesi söz konusu olduğunda bu yazarların daha dikkatli davranmaları gerekmektedir.

Tüm yansımalarıyla alaturka musikisi yasağı bu şekildedir. Üzerinde durulması gereken önemli noktalardan biri de Prof. Dr. Şerafettin Turan’ın da belirttiği gibi “Tarih birilerinin istediği gibi, olması gerekenden bahsetmez. Yaşanmışlıklardan, var olandan bahseder.” Tarihi yazmaya koyulanlar da, bu düşüncenin doğruluğuna tüm varlığıyla inanmalı objektif bilginin ışığında bakış açılarını yansıtabilmeliler.

AZRA

KAYNAKÇA                                                                                                                        

1)Vikipedi. Türk Müziği. Erişim Tarihi: 24 Eylül 2014, http://tr.wikipedia.org/wiki/T%C3%BCrkm%C3%BCzi%C4%9Fi

2)  Bardakçı, Murat. Alaturka Türk Musikisi Yasağı. Erişim Tarihi: 24 Eylül 2014, http://www.haberturk.com/yazarlar/225117-ataturkun-alaturka-musiki-yasagi

3) Yalçın, Soner. Atatürk Hangi Türküyü Yasaklattı. Erişim Tarihi: 24 Eylül 2014, http://www.odatv.com/n.php?n=ataturk-hangi-turkuyu-yasakladi-1707101200

4) Sarı, Ayhan. Geleneksel Türk Müziğinin Yasak Tadı. Erişim Tarihi: 24 Eylül 2014, http://www.musikidergisi.net/?p=1732

5) Ayhan Sarı ‘‘Türkiye’de İlk Ney Metodu, Sansur Metodu ve Ziya Santur’’ Dokuz Eylül Üni. Sos. Bil. Ens. Yüksek Lisans Tezi, 1989, İzmir.